Bilecik, tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış; kültürü, mimarisi ve gelenekleriyle Anadolu’nun en eski yaşam merkezlerinden biri olmuştur. Bu köklü tarihin en sessiz ama en etkileyici tanıklarından biri de hiç kuşkusuz hamam kültürüdür. Osmanlı’dan günümüze uzanan bu gelenek, Bilecik’in merkezinde ve ilçelerinde inşa edilen hamamlarla yaşatılmış; temizlikten ibaret olmayan bir sosyal hayatın, bir ritüelin ve bir şifa geleneğinin merkezi hâline gelmiştir.
Aşağıda, Bilecik’in tarihî hamamlarının geçmişi, mimarisi, kullanım biçimleri ve sosyal yaşamdaki yeri ayrıntılarıyla ele alınmıştır.
OSMANLI’NIN BEŞİĞİ OLAN ŞEHİRDE HAMAM KÜLTÜRÜ
Bilecik, Osmanlı Devleti’nin doğduğu topraklardır. Bu nedenle özellikle Selçuklu–Osmanlı geçiş dönemine ait pek çok yapılara sahiptir. Hamam mimarisi de bu kültürün önemli bir parçası olarak şehirde güçlü bir iz bırakmıştır.
Osmanlı’nın ilk dönemlerine ait hamamlar genellikle:
Tek hamam,
Çifte hamam (kadın–erkek bölümü ayrı),
Külliye hamamı şeklinde inşa edilmiştir.
Bu yapılarda taş, tuğla ve kubbeli mimari öne çıkar. Isıtma sistemi “küllük” denilen özel bir düzenekle sağlanır; sıcaklık duvar diplerindeki boşluklardan hamamın içine yayılırdı.
BİLECİK MERKEZDE TARİHİN İZLERİNİ TAŞIYAN HAMAMLAR 1. Orhan Gazi Hamamı
Bilecik’in en eski yapılarından biridir. 14. yüzyıla tarihlenen hamam, Osmanlı’nın kurucusu Osman Gazi döneminin mimarî özelliklerini taşır. Çifte hamam yapısı ile dikkat çeker.
Mimari özellikler: Büyük kubbeli sıcaklık bölümü, yan mekânlar, soyunmalık alanı.
Tarihteki rolü: Sadece temizlik değil, sosyal buluşmaların yapıldığı bir merkezdi.
Durumu: Yıllar içinde çeşitli restorasyon çalışmaları görmüş, tarihî yapı olarak korunmuştur.
2. Şeyh Edebali Külliyesi Yakınındaki Eski Hamam
Şeyh Edebali’nin manevi etkisinin çevrede büyümesiyle külliye çevresinde birçok sosyal yapı ortaya çıkmıştır. Bu hamam da dergâh misafirleri, yolcular ve bölge halkı için hizmet vermiştir.
İşlev: Gelen dervişlerin temizlenmesi, misafirlerin ağırlanması.
Önemi: Osmanlı’nın ilk sosyal yaşam merkezlerinden biri olma özelliği taşır.
İLÇELERDE TARİHİN SU İLE BULUŞAN YÜZÜ
Söğüt – Osmanlı’nın İlk Hamamları
Osman Gazi’nin doğduğu toprak olan Söğüt, hamam geleneğinin de en yoğun yaşandığı yerlerden biridir.
Söğüt Eski Hamamı
13–14. yüzyıldan kalma bu yapı, klasik Osmanlı hamam planına sahiptir.
Geniş soyunmalığı,
Ilıklık bölümü,
Kubbeli sıcaklığı ile Selçuklu etkileri de taşır.
Ayrıca Söğüt’te köylerde yer alan küçük mahalle hamamları da halkın ortak kullanım alanlarıydı.
Osmaneli – Ticaret Yollarının Şifa Durakları
Lefke Hamamı (Osmaneli Hamamı)
Osmaneli’nin tarihî dokusu içinde yer alan bu hamam, Roma dönemine uzanan su yollarıyla beslenirdi. Osmanlı döneminde yeniden şekillendirilerek halkın kullanımına sunulmuştur.
Özelliği: Akarsuya yakın konumu sayesinde sürekli temiz su ile beslenmesi.
Sosyal rolü: Hem yolcuların hem tüccarların temizlendiği duraklardan biridir.
Gölpazarı – Kırsal Hamam Mimarisi
Gölpazarı, Osmanlı döneminde küçük ticaret merkezi olarak bilinir. Buradaki hamamlar daha mütevazı, taş ağırlıklı yapılardır.
Gölpazarı Eski Çarşı Hamamı
Cami–çarşı–hamam üçlüsünün klasik örneğidir.
Yerel halkın düğün, bayram ve özel gün temizlikleri burada gerçekleşirdi.
Bozüyük – Sanayi ve Göçle Şekillenen Hamam Kültürü
Cumhuriyet sonrası büyüyen Bozüyük’te, bölgede geleneksel hamamlar uzun yıllar halkın sosyal yaşam merkezlerinden biri olmuştur.
Kadınlar için özel günler,
Gelin hamamları,
Asker eğlencelerine hazırlık buradaki hamamlarda yapılırdı.
HAMAMIN TOPLUMSAL İŞLEVİ: TEMİZLİKTEN ÇOK DAHA FAZLASI
Bilecik’te hamamlar:
Gelin hamamı,
Doğum hamamı,
Hacet hamamı,
Söz–nişan hazırlığı,
Bayram temizliği,
Erkek meclisleri gibi etkinliklerin gerçekleştiği sosyal alanlardı.
Hamamda temizlenme bir ritüeldi; kese, sıcak taş, buhar, şifalı yağlarla masaj gibi uygulamalar halk arasında sağlık için doğal yöntemler olarak kabul edilirdi.
SUYUN ŞİFASI: HAMAMLARIN SAĞLIKTAKİ ROLÜ
Tarih boyunca Bilecik’te hamamlar:
Romatizma,
Solunum problemleri,
Kas ağrıları,
Cilt sorunları için şifa merkezi olarak görülmüştür.
Sıcak taş üzerinde dinlenme ve buhar banyosu, halkın en bilinen sağlık yöntemlerinden biridir.
KÜLTÜREL DEVAMLILIK VE GÜNÜMÜZ
Bugün bazı tarihî hamamlar kullanılmasa da korunmakta ve kültürel miras olarak gelecek nesillere aktarılmaktadır. Restorasyonlarla yeniden işlev kazandırılması gündemdedir. Özel işletmelerde ise modern hamam kültürü yaşatılmaya devam etmektedir.
BİLECİK’İN HAMAMLARI: SUYUN VE TARİHİN İÇ İÇE GEÇTİĞİ YOLCULUK
Bilecik’teki hamamlar, yalnızca yıkanılan yerler değil; üç kıtaya hükmeden bir imparatorluğun doğduğu topraklarda şekillenen sosyal hayatın en önemli taşlarından biridir.
Her kubbesi, her taşında:
Misafirperverliği,
Temizliğe verilen önemi,
Toplumsal dayanışmayı,
Suyun arındırıcı gücünü barındırır.
Bilecik’in hamamları, bugün hâlâ şehrin tarihini anlatan en sıcak, en buharlı, en samimi kültürel miraslarından biri olarak yaşamaya devam ediyor.
